Bankacılık Sistemi

Azerbaycan’da bankacılık sistemi iki seviyelidir. Bir tarafta Azerbaycan Merkez Bankası (Milli Bank), diğer tarafta ticari ve kredi bankaları. Merkez Bankası, hem kredi bankalarının üstlendiği görevi yürütmekte, hemde özel bankaların ve kredi kuruluşlarının denetimini yapmaktadır. Merkez Bankasının dışında iki devlet bankası vardır. Azerbaycan Beynelhalk Bankası ve Birleşmiş Universal Bankası. Bunların dışında  53 özel banka (15’i yabancı sermaye iştiraklı, 7’si ise tamamen yabancı sermayeli) ülkede faaliyet göstermektedir.

Azerbaycan’da faaliyet gösteren Türk sermayeli yada ortaklı bankalar da faaliyet göstermekte ve bilgi birikimi ve tecrübeleriyle ülke ekonomisine hizmet etmektedirler. Bu bankalar Azer-Türk Bank (Ziraat Bankası ortaklığı), Koçbank, Baybank, İşbankası Azerbaycan, Cibank ve Royalbank’dır.

Azerbaycan’da 30 sigorta şirketi faaliyet göstermekte olup, bunların 23’ü milli, 7’si ise müşterek sigorta  şirketidir. Sigorta konusunda faaliyet gösteren Türk ortaklı şirketlerde bulunmaktadır. Bunlar Günay Anadolu Sigorta, Başak-İnam Sigorta ve Ci-Sigorta’dır.

Ülkede ticari ilişkileri düzenleyen yasaların bulunmaması, mevcut yasaların yetersiz ya da uluslararası standartlara uygun olmaması hemen her sektörde olduğu gibi bankacılık sektörünüde olumsuz yönde etkilemektedir. Bono, poliçe ve çek gibi kambiyo senetleriyle ilgili yasal düzenlemeler bulunmamaktadır. Bu durum ödemelerin nakit olarak yapılmasına sebebiyet vermektedir. Ekonominin kaydi para mekanizmasını sağlayacak yasa, sistem veya ödeme araçlarından yoksun olması nedeniyle ödeme ve tahsilatlar nakit olarak yapılmakta, bazı durumlarda Bankalardaki iş yoğunluğunu artırmakta genel olarak da kayıt dışı ekonomiyi hakim kılmakta ve ticari hayatta çeşitli risk ve sorunların meydana gelmesine yol açmaktadır.

Teminatla ilgili yasa temmuz 1998 yılında çıkmış olmakla birlikte hangi tür taşınır ve taşınmazların teminat olarak kabul edileceği, bunların satışında nasıl bir prosedür  uygulanacağı açık ve net olarak belirlenmediği gibi, bu kanunun çeşitli maddelerinde “Azerbaycan Cumhuriyeti Kanunlarına aykırı olmamak kaydıyla” şeklinde yollama yapılarak yasadaki boşlukların giderilmesine çalışılmıştır. Bu nedenle  taşınır ve taşınmazlarla ilgili olarak teminat konusunda her hangi bir işlem yapılırken bu işlemin Azerbaycan Cumhuriyeti’nin diğer kanunlarına uygun olup olmadığı konusunda tereddüte düşülmektedir.

İpotek Kanununda ipotek işlemini tescil edecek organın (teşkilatın) kurulması emredilmiş olunmasına rağmen,  bu organ sadece gerçek kişilerin özel emlakı ile ilgili işlemleri kapsayacak şekilde, görünürde Adalet Bakanlığı bünyesinde kurulmuş ancak, İcra Kanunu çıkarılmadığı için henüz faaliyete başlayamamıştır.

Halihazırda hükmü şahıslara ait gayri menkuller üzerinde tesis edilen ipoteklerin tescilleri  İktisadi İnkişaf Bakanlığınca, gerçek kişilere ait gayri menkullar üzerindeki ipoteklerin tescilini icra hakimiyetleri  (bizde Vali, Belediye Başkanlığı karışımı bir organ) yapmaktadır. Ancak, bu durumun ileride ihtilaf yaratması mümkündür.

İflas kanunu bulunmakla birlikte, bu kanun ihtiyaca cevap verecek nitelikte olmadığı gibi bu kanunu tamamlayan yada uygulamaya geçirilmesini sağlayacak icra kanunu yukarıdada belirtildiği gibi  bulunmamaktadır. Bu durum alacağın yasal olarak takibini güçleştirmektedir.

Bu hususlar dikkate alındığında ülkedeki taşınır ve taşınmaz malların teminatı karşılığında kullandırılacak krediler teminat açısından  risk taşımaktadır.

Bankaların harici ve dahili her türlü işlemleri Azerbaycan Merkez Bankası’nın (Milli Bank) denetim ve kontrolüne tabidir. Bankalar bir birleri nezdinde yabancı para cinsinden hesap açabildikleri halde Azerbaycan para birimi  Manat cinsinden hesap açamamaktadırlar.  Bu işlemler,  Milli Bank  kanalıyla yapılmakta, ancak Milli Bank’da bu bakiyelere faiz yürütmediğinden kredi faizlerini, dolayısıyla kredi maliyetlerini aşağı çekme imkanı olmamaktadır.

Firmaların Bankalarda hesap açmaları durumunda mutlaka bağlı oldukları yerel vergi organlarına rapor etmeleri gerekir. Vergi organları ise kendilerine tanınan bu hakkı izin mahiyetinde kullanmaktadır.

            Kambiyo rejimi ile ülkeden dışarıya döviz transferlerinde  kontrollü ve sınırlı işlemlere yer verilmektedir. Ülke dışına döviz transferi belirli şartlara bağlanmıştır. Bir Azerbaycan vatandaşı yurtdışında bulunan I.derecede akrabalarına 1 yıl içerisinde, 10.000 $’a kadar para çıkarabilmekte, ayrıca belgelendirilmesi kaydıyla sağlık ve eğitim için  ayrı ayrı olmak kaydıyla en fazla USD 10.000’a kadar fatura karşılığında döviz gönderebilmektedir.

Yerli ve yabancı şahıslar yurt dışından getirdikleri ya da kendi adlarına gelen yabancı paranın üzerinde yurtdışına para çıkaramazlar. Yabancı Sermaye ile kurulmuş firmalar elde ettikleri karlarını, ülkede çalışan yabancı işçiler ücretlerini ancak vergisini ödediklerini belgelemek şartıyla yurtdışına transfer edebilirler. Belirtilen bu katı kambiyo rejimi, Bankaların para akışının dışında kalmasına neden olmakta ve özellikle gümrükler kullanılmak suretiyle, yasa dışı yollardan yurt dışına transfer yapılmasına yol açmaktadır.

İthalatta azami 10.000 $’a kadar peşin ödeme yapılabilmekte, 10.000 $’ın üzerindeki peşin ödemelerde Azerbaycan Merkez Bankası izninin alınması gerekmektedir.

İthlatçının Azerbaycan’daki temsilcisinin fiziki şahıs olması halinde söz konusu temsilcinin yurt dışından bankasına gelen havale bedeliyle ithalat taahhütünü kapatması mümkün değilken ayni temsilcinin gümrüklerde deklare ederek yanında fiziken  getirdiği dövizle ithalat taahhütünü kapatabilmesi sistemin  zaafiyetini teşkil  etmektedir.

Bankacılık sektörü dışında genelde eski düzen devam etmekle birlikte bankacılık sektöründe  uluslararası kabul görmüş  muhasebe standartları uygulanmaktadır.

Kurumlar vergisi hernekadar sene sonu itibariyle tesbiti ve ödenmesi öngörülmüş isede bir önceki yılın karına bakılarak  (bu senede zarar da dahi olsa) her ay belli bir avans talebi yapılagelmektedir. Peşin vergi niteliği taşıyan bu uygulama Bankaların aktif yapısını olumsuz yönde etkilemekte, aynı zamanda kullanılabilir kaynak sıkıntısına yol açmaktadır.

Banka Yönetim Kurulu üyelerine ödenen aylık ve konaklama ücretleri, temsil ve ağırlama giderleri, yardım ve bağışlar masraf kaydedilememektedir. Üstelik ayrılan net kardan Yönetim Kurulu Üyelerine ödenen aylık ücretler gelir vergisine tabi tutulmaktadır.

Ayrıca, yabancı para olarak konulmuş sermaye, kurdaki değişmelere bağlı olarak, yerli para Manat karşısındaki devalüasyondan kaynaklanan sermaye artış kur farkı  da gelir olarak değerlendirilmekte ve vergilendirilmektedir. Bu durum özellikle yabancı sermayeli bankaların  mali yapılarını çok olumsuz etkilemektedir.